معماری ایرانی با ویژگیهای منحصربهفردش، از دیرباز موردتوجه جهانیان بوده است. پیشینهی معماری سنتی ایران به هزارهی هفتم قبل از میلاد مسیح باز میگردد. تناسبات بامفهوم، رعایت نکات و مسائل فنی، محاسبات دقیق و تزیینات بهجا و زیبا، همهوهمه، حاصل هنر دست استادکاران باتجربه و زبدهی ایرانی است که مهندسان و متخصصان امروزی را نیز مبهوت خود کرده است. اصول معماری سنتی ایران آنقدر غنی و پرمایه است که هر خوانندهای را به مطالعهی آن وامیدارد؛ پس بر آن شدیم تا ویژگیها و خصوصیات این معماری غنی و دیرینه را در این مقاله برای شما بازگو کنیم و از ویژگیهای منحصربهفرد، آثار برتر معماری و شیوههای مرسوم در معماری ایرانی صحبت کنیم.
خوشبختانه ما در دفتر اینجیر توانستیم در این مقاله و مقالهی معرفی سبک ایرانی یکی از جامعترین مقالههای مرتبط با سبک ایرانی را ارائه دهیم.
اصول معماری ایرانی
هنر و معماری ایران از دیرباز دارای چند اصل بوده که بهخوبی در نمونههای این هنر نمایان شده است؛ این اصول شامل موارد زیر هستند که در مقالهی معرفی سبک ایرانی، به طور کامل توضیح داده شدهاند.
- مردمواری
- پرهیز از بیهودگی
- نیارش
- خودبسندگی
- درونگرایی
معماری ایرانی دارای شیوههای گوناگونی است که توسط اقوام مختلف ابداع شدهاند. این شیوهها شامل شیوهی پارسی، شیوهی پارتی، شیوهی خراسانی، شیوهی رازی، شیوهی آذری و شیوهی اصفهانی میشوند. در ادامه به تشریح این شیوهها و بیان مثالهای بارز از آنها میپردازیم.
اما پیش از ورود به مبحث سبکشناسی معماری ایرانی خوب است که «نیارش» را بهعنوان کلمهای پرکاربرد و تخصصی در این سبک تعریف کنیم:
«نیارش عبارت است از شناختِ کمیت و کیفیت نیروی مصالح ساختمانی و معماری سنتی ایران. بهعبارتی دیگر نیارش درلغت به معنی علم ساخت سازه بناست، و در اصطلاح به فن اجرای ساختمان میگویند. این لغت که یکی از اصول معماری ایرانی است.»
شیوه پارسی
نخستین شیوه معماری ایران است که از روزگار هخامنشیان تا حملهی اسکندر به ایران، یعنی سدهی ششم پیش از میلاد تا سدهی چهارم را در بر میگیرد. پیش از آغاز بررسی شیوهی پارسی، نخست معماری پیش از پارسی را بررسی میکنیم.
– پارسها
هزاران سال پیش، دستهای از نژاد هندواروپایی در آسیای مرکزی ساکن شدند. این نژاد را در سراسر جهان بنام آریا میشناسند. این تیره در هرات، کابل، هیرمند و سپس در تمام مشرق ایران، یعنی خراسان و رود جیحون و خوارزم خانه گزیدند؛ این نقاط، از کهنترین محلهای سکونت آریاییها محسوب میشود. آریاییها اهل جنگ و خونریزی نبودند و به هرجا وارد میشدند پس از چیرگی بر مردم، از در آشتی و صلح با آنها برخورد میکردند.
از اوایل قرن هفتم پیش از میلاد، دولت ماد توسط دیااکو پایهگذاری شد. آنان چندی بر ایران حکومت کردند تا در سال ۵۵۰ پیش از میلاد، هخامنشیان آنان را کنار زدند و به تخت نشستند. دولت پارس از سال ۵۵۰ تا ۳۳۰ پیش از میلاد بر سرزمینهای وسیعی از هندوستان، آسیای مرکزی و آسیای مرکزی تا شمال آفریقا و تمام بالکان و شبهجزیرهی یونان فرمانروایی میکرد.
– معماری مادها
یکی از ساختمانهای بازمانده از مادها، تپهی نوشیجان است که از سدهی ۷ تا ۸ پیش از میلاد برجایمانده است. ساختمان آن دارای چند تالار با طاقهای جناغی است که به روش ضربی آجرچینی شدهاند.
اینگونه ساختمانها را پس از اسلام نیز در آرامگاه شیخ علاءالدوله بیابانکی در سمنان میتوان دید.
– معماری پارسی
پارسها بر این باور بودند که تقلید درست بهتر از نوآوری بد است. ازآنجاییکه آنان مردمانی صلحجو بودند، از مردمان هر سرزمین تجربیاتی را میآموختند که به آنان در فن ساختمان کمک میکرد.
– ویژگیهای اصلی معماری پارسی
در معماری پارسی، تیر و ستون از اجزای اصلی ساختمان بودند. آنان از چوب برای پوشش دهانههایی از ۲/۵ تا ۳/۵ گز بهره میبردند؛ چنانچه در تختجمشید شاهد پوشش یک دهانهی ۶ گزی با چوب هستیم.
بنیاد معماری پارسی از همان ساختمانهای ساده که در غرب و شمال غرب ایران بوده، برگرفته شده است. ایران دورهی هخامنشی بهقدری وسیع بود که فرمانروایان هخامنشی از مردمان و ملتهای تحت سلطهی خود برای ساختمانسازی بهره میبردند؛ مثلاً در ساخت تختجمشید به گفتهی داریوش اول، بابلیها، لبنانیها، آشوریها، مصریها، یونانیها و ساردیها همکاری کردهاند.
آرایه (تزیین) نیز در شیوهی پارسی منطق خاصی داشته است. آرایهها در سرستونها بیشتر نمایان بودهاند. سرستونهای کلهگاوی در شیوهی پارسی بسیار مرسوم بودهاند. هرکدام از این آرایهها در عین اینکه یک آذین به شمار میرفتند، دارای منطق نیارشی (فنی) هم بودهاند.
– آثار بارز شیوهی پارسی
1. تختجمشید
تختجمشید نزدیک به ۵ سده پیش از میلاد ساخته شده است و شامل ساختمانهای پلکان بزرگ ورودی، دروازهی ملل، آپادانا، تالار ۱۰۰ ستون، ورودی کاخ مرکزی، هدیش خشایارشاه، تالار شورا، خزانهی شاهی و ساختمانهای دیگر است.
درونگرایی را بهوضوح میتوان در ساختمانهای این مجموعه دید؛ هر ساختمان دارای فضاهای خدماتی و راهرو بوده و نیاز به دیگر فضاها نداشته است.
2. تالار آپادانا
در تالار آپادانا شاهد دیوارهای ستبر و سنگتراش بهعنوان آمود هستیم. نمای بیرونی از تختهسنگ و نمای درونی از کاشی لعابدار بوده است.
ستونهای تختجمشید از بلندترین ستونهای ساخته شده تا آن زمان در تمام دنیا هستند. سرستونها به شکل کلهگاو، کله شیر و کله عقاب حجاری شدهاند. شیارهای به هم فشرده این ستونها، ارتفاع آنها را بلندتر نشان میدهند و پایههای بسیار بلند و سرستونهای چندطبقه منقش به نقوش حیوانات خیالی، به این ارتفاع ارزش بیشتری میدهند.
در تمام جهان برای اولینبار جسارت معماری در تختجمشید از حد خود فراتر میرود و تالارهای ستونداری به وجود میآید که ستونهای آن کاملاً نازک هستند؛ تاحدیکه فنون ساختمانسازی مصری را کنار میزنند و از آن پیشی میگیرند.
عروج هخامنشی بهسوی اوج، ارتباط کاملاً منطقی با سایر رفتارها و قانونمندیهای معماری دارد. وجود کرسیبندیهای مرتفع و دیوارهای خاکریزی شده، به بنا شخصیت میدهند و آن را متجلی میسازند و موجب نوعی فراخی میشوند که پلکانهای مجلل و ورودیهای شیبدار آن تا آن زمان بیسابقه و ناشناخته بودند.
همه اینها نشاندهنده اندیشههای فوق انسانی و هنری مجسم، آزاد و مستقل در ایرانیان است که باید دربارهی آن بسیار تفکر کرد.
یونانیان در معماری خود از هخامنشیان اقتباس کرده بودند و توانستند در قلب زمان ویژه معماری مربوط به خودشان، بناهای باشکوهتری بسازند.
3. کاخ شوش
در کاخ شش نیز درونگرایی دقیقاً دیده میشود و طرح ساختمان بهگونهای بوده که کمترین میزان تابش آفتاب به فضای داخلی را داشته باشند. در و پنجرههای این کاخ همگی رو به میان سرا هستند. در گرداگرد میان سرا، پیشآمدگیهایی همچون بالکن بوده است.
ویژگیهای کلی شیوهی پارسی
معماری
- بهرهگیری از فضاهای راستگوشه تالارهای ستوندار
- ساخت ساختمان روی سکو و تختگاه درونگرایی بهویژه در تختجمشید و شوش
- ارتباطدادن بخشهای فرعی مانند آشپزخانه با راههای پنهانی به ساختمان اصلی
- ساخت سایبان و آفتابگیر در جاهای ضروری
- نماسازی بیرونی با سنگتراش و نماسازی درونی با کاشی لعابدار
- پرداخت کف با بهترین مصالح
نیارش (سازه)
- اجرای سقف با تخت چوبی و شیبدار با تیرریزی عمود بر هم و دهانههای بزرگ
- دیوارهای جداکننده با خشت
- بهرهگیری از طاق در زیرزمینها
- پیسازی با سنگ لاشه
شیوه پارتی
تیرهی پارتوآ یا پارت یکی از شاخههای نژاد آریایی ایرانی هستند که در کتیبهی داریوش اول، سرزمین آنان پرثو نامیده شده است.
– معماری
این شیوه پس از حملهی اسکندر به ایران پدیدار شده و در دورهی اشکانی، ساسانی، صدر اسلام و در برخی جاها حتی بعد از اسلام تا سدهی سوم و چهارم هجری دنبال شده است.
پس از حملهی اسکندر به ایران، یونانیها تلاش کردند که بهگونهای سلیقه و فرهنگ خود را بر ایرانیان تحمیل کنند. در زمینهی معماری، یونانیان معماری خود را به پارتها تحمیل میکردند و انتظار داشتند معماری ایران نیز به تکرار در طرحها و وجود ساختمانهای یکسان بی انجامد اما همه چیز بر وفق مراد یونانیان نبود و در معماری پارتی شاهد تنوع در ساختمانها و عدم تکرار طرحها هستیم.
– نیارش (سازه)
یکی از دلایل کنار گذاشتهشدن شیوهی معماری یونانی در ایران را میتوان نوع مصالح آن دانست. در کشوری مانند یونان و روم معادن سنگ ساختمانی خوب وجود داشت و آنها میتوانستند ساختمانهای خود را با سنگ بسازند، این در حالی بود که سنگ ایران هماهنگی نداشته و بیشتر با خشت کار میکردند.
استفاده از پوششهای طاقی در دهانههای بزرگ و زدن گنبدها در زمینهی چهارگوش. از نوآوریهای پارتها بود. آنها دیگر همانند هخامنشیان مصالح را از جاهای دور نمیآوردند و با استفاده از مصالح بومآورد، دست به ابداعات بینظیری میزدند. ارمغان ایران به جهان معماری در دوران پارتی، پوشش گنبد بر فضای مکعبشکل بود.
چند نمونه از شاهکارهای دوران پارتی
1. معبد آناهیتا
معبد آناهیتا یا ایزد آب در کنگاور در نزدیکی کرمانشاه و در سال ۲۲۴ پیش از میلاد ساخته شده است. طرح آن مانند تختجمشید و ستونهای آن همه از سنگتراش است و روی آن با سنگ لاشه کار شده است. اصل بنا از شیوه پارتی در دورهی اشکانی است و در دورهی ساسانی مرمت شده است.
آتشکدهها در دوران پارتی بسیار مشهور بودند و آتشکدههای متنوع و مختلفی در سراسر سرزمین فرمانروایی آنها ساخته شده است. آتشکده فضای گنبدداری است که در جلوی آن ایوان بوده و دو دروازهی عمومی و خصوصی برای ورود به آن داشته است.
2. تختسلیمان
تختسلیمان یا آتشکدهای آذرگشنسب در کتاب آذربایجان، یکی از بزرگترین آتشکدههای این دوره بوده است. در کنار فضای گنبد دار، ایوان خسرو قرار داشته است که شاید اقامتگاه تابستانی او بوده است. در سمت چپ آتشکده، یک مدرسه و در پشت آن، خانهی استادان قرار داشته است. یک رصدخانه نیز در پشت آتشکده ساخته بودند و در کنار آن جایی برای نیایش آناهید یا ایزد آب بوده است. این مجموعه را میتوان یک مجموعهی کامل و یکی از الگوهای همهی مجتمعهای ساختمانی که بعدها در ایران ساخته شده دانست.
از دیگر آتشکدههای مشهور ساختهشده به شیوهی پارتی، میتوان به آتشکدهی فیروزآباد و آتشکدهی نیاسر اشاره کرد.
3. ایوان مدائن
ایوان مدائن یا تاق کسری، از بناهای مهم شیوهی پارتی است. ویژگیهای ارزندهای در این بنا یافت میشود اما دو ویژگی معماری ایران در آن بهخوبی واضح است؛ یکی بهرهگیری از تناسب طلایی ایرانی در ایوان بزرگ میانی آن و ویژگی دوم، بهرهگیری از مصالح معمولی یا خشتی است و نه سنگتراش.
دیگر آثار مهم این شیوه شامل موارد ذیل میشوند.
- کاخ الحضرا، 123 پیش از میلاد
- مجموعه نسا، 173-136 پ.م
- کاخ آشور، 100- 1 میلادی
- آتشکده فیروزآباد، 224 میلادی
- تاق کسری، 241 م
- کاخ قصر شیرین، 590 م
ویژگیهای کلی شیوهی پارتی
معماری
- گوناگونی در طرحها و بهرهگیری از اندامهای گوناگون
- جفتسازی در نیایشگاهها
- پاد جفت سازی در کاخهای مسکونی و خانهها
- درونگرایی با بهرهگیری از میانسرا
- شکوه و عظمت دادن به ساختمانها با مرتفع ساختن آنها
نیارش – سازه
- بهرهگیری از سقفهای خمیده طاقی و گنبدی
- گوشهسازی چوبی، فیل پوش و ترمبه در زیر گنبدها
- پیسازی با سنگ لاشه
- مصالح بومآورد مانند خشت، آجر و سنگ لاشه
- گچبری با خطوط شکسته و خمیده
شیوه خراسانی
از شش شیوهی معماری ایرانی، دو شیوه پارسی و پارتی، از پیش از اسلام و چهار شیوهی خراسانی، آذری و اصفهانی از آن، دوران اسلامی هستند و به دنبال تحولات پس از اسلام پدیدار شدند.
نکتهی دوم در مورد اصالت ایرانی این شیوههاست. با بررسی گفتههای غربیها، متوجه میشویم که آنها برای شیوههای پس از اسلام نامهایی را به کار میبردند که هیچیک اصالت ایرانی ندارند. برای نمونه شیوههای دوره اموی و عباسی را میتوان نام برد. اما این بر ما مبرهن است که هیچ یک از این کشورها و ملتها یعنی عربها یا ترکها نمیتوانستند در معماری کشوری که پیشینهی معماری چندهزارساله دارد کارساز باشند، چون در آن زمان، معماری پرمایهای نداشتند.
– معماری
شیوهی خراسانی در سدهی نخست هجری پدید آمد و تا سدهی چهارم ادامه داشت. آنچه دربارهی فرهنگ این زمان پیداست، این است که فرهنگ در خراسان بیشتر تغییر کرده است. نخستین نمونههای هنر و معماری از این سرزمین برخاستهاند. با ورود اسلام به ایران، دگرگونیهایی در ساختمانسازی رخ داد که چنین بودند.
پس از اسلام با الگوگرفتن از باورهای اسلامی، ساختمانها مردموارتر شدند، اما پس از شیوهی خراسانی، در شیوههای رازی و آذری دوباره ساختمانها شکوهمند شدند و از مردمواری دور شدند؛ نمونهی آن سردر مسجد جامع یزد است.از دیدگاه فنی، معماری شیوهی خراسانی با شیوهی پارتی تفاوت چندانی نداشت. مصالح نیز همان مصالحی بود که در شیوه پارتی استفاده میشد. مصالح بومآورد یا ایدری بود و معماران ساختمایه را از محل ساخت به دست میآوردند و نه از جاهای دیگر.
– معماری مسجد
یکی از ساختمانهایی که با ورود اسلام در شیوهی خراسان پدیدار شد و دارای جایگاه ارجمندی در معماری ایران گشت، مسجد است. مسجدهای نخستین برگرفته از نگارهها و معماری مسجد مدینه بودند.
از معروفترین مسجدهای ساخته شده به شیوهی خراسانی میتوان به موارد زیر اشاره نمود.
– مسجد جامع فهرج
یکی از اصیلترین مسجدهای ساختهشده به شیوهی خراسانی، مسجد جامع فهرج است. این مسجد را کهنترین مسجد ساختهشده در ایران میدانند که ویژگیهای فنی و نیارشی شیوهی پارتی را دارا است.
طرح این مسجد بسیار ساده و بیپیرایه است. تزیینات گچبری شکنجی و پیچکهای آن مانند تزیینات کاخ کسری در تیسفون است؛ از همین رو بیننده در نگاه اول آن را اثری از دوران اسلامی نمیداند، بهویژه منارهی آن که هنوز با خود مسجد جفتوجور نشده و در سدهی چهارم و پنجم به آن افزوده شده است.
یکی از ویژگیهای جالب این مسجد، نقش درهای ساسانی است که با گچ، روی دیوار شرقی طرح زده شده و گمان میرود معمار مسجد میخواسته یادگاری از درهای زیبای کهن برای آیندگان به جا بگذارد.
بهطورکلی معماری این مسجد، به جز نقشهی آن که چیز تازهای است، معماری ساسانی است و تزیینات ستونها و سرستونها و درگاهها، همه به شیوهی معماری پیش از اسلام آرایش شده است.
– مسجد جامع اصفهان
مساجد جامع اصفهان گنجینهی هنر ایران و یکی از افتخارات معماری این سرزمین است. اثری که سیزده سده تحول در فرهنگ اسلامی ایران را نشان میدهد.
نخستین طرح مسجد دارای شبستان ستوندار بوده که در سال ١۵۶ هجری ساخته شده است. در سال ٢٢۶ هجری، مسجد قدیمی خراب شد و بر ویرانه های آن، مسجدی بزرگتر ساخته شد که طرح شبستان ستوندار داشته است.
در سدهی چهارم و در روزگار آل بویه، قسمتهای جدید به مسجد اضافه شد و ستونهای نما نیز آجرکاری شدند. در سدههای پنجم و ششم نیز دگرگونیهای بنیادی در معماری مسجد رخ داد و مسجد تبدیل به یک چهارایوانی شد. ازاینپس چهارایوانی بودن مسجد یکی از ویژگیهای بنیادی مسجدسازی در ایران شد.
از دیگر مسجدهای مشهور ساختهشده در شیوهی خراسانی میتوان به مسجد جامع نایین، مسجد جامع اردستان و مسجد جامع نیریز اشاره کرد هر کدام با معماری بینظیر خود، جای خود را در معماری ایران پس از اسلام باز کردند.
شیوه رازی
شیوهی رازی چهارم شیوهی معماری ایران است که همهی ویژگیهای خوب شیوههای قبلی را در خود دارد؛ نقش کاری شیوهی پارسی، شکوه شیوهی پارتی و ریزهکاری شیوهی خراسانی.
آغاز کار این شیوه با اینکه از شمال ایران بوده، اما در شهرری شروع شده و بهترین ساختمانها نیز در آن شهر ساخته شدهاند.
– معماری
در اواخر شیوهی خراسانی ساختمانهایی ساخته شدند که شبیه به شیوهی رازی بودند و میتوان آنها را در میان این دو شیوه قرارداد؛ مانند گور امیر اسماعیل سامانی، مزار ارسلان جاذب و منارهی ایاز.
در شیوهی رازی، ساختمانها دارای عملکردهای گوناگون بودند. مثلا آرامگاههای برجی و میلها.
آرامگاههای برجی به شکل چهارگوشه، پنجگوشه، ششگوشه، هشتگوشه و استوانه ساخته میشدند و گرداگرد آنها، پرهدار یا ساده بود. نمونهی پنجگوشهی آن گور بابا رکنالدین در اصفهان است که البته در دورههای بعد ساخته شد. نمونهی پرهدار آن، گنبد قابوس است.
میلها نیز افزون بر اینکه برجهای راهنما برای مسافران بیابان بودند، گور سازندهی خود نیز محسوب میشدند؛ مانند میل رادکان و میل رسکت.
در این شیوه مسجدهای دارای شبستانهای ستوندار به چهارایوانی تبدیل شدند. مثل مسجد جامع اصفهان، مسجد جامع اردستان و مسجد جامع زواره که برخی آن را نخستین مسجدی میدانند که از ابتدا به شکل چهارایوانی ساخته شده بود.
– نیارش (مسائل فنی)
در شیوه رازی از طاق و گنبد بهصورت پیشرفته استفاده میکردند و گونههای چفت تیزه دار برای طاق و گنبد به کار میرفت.
گنبدها نیز به روشهای گوناگون ساخته میشدند؛ گنبد گسستهی رک که در شمال ایران ساخته میشد، (مثل گنبد قابوس) در ری و سپس در مرکز ایران نیز ساخته شد. نخستین نمونهی گنبد گسسته نار در برجهای خرقان ساخته شد. گنبدهای دوپوسته نیز در شیوهی رازی مرسوم شدند که یکی از نمونههای آن در گنبد مسجد جامع قزوین نمایان است.
در شیوهی رازی، ساختمان از بنیاد با مصالح مرغوب ساخته میشد و آجرهای کوچک و بزرگ و نازک و ضخیم نمای آن را زیباتر میکرد. یکی از مصالح پرکاربرد در این شیوه، آجر پیشبر است که بهصورت سفال لعابدار یا بیلعاب به کار میرفته است. آجر پیشبر در شیوهی آذری نیز کاربرد دارد. درواقع به آجری که قبل از پخت بهصورت دلخواه شکل داده شده است آجر پیشبر میگویند.
– آثار برجستهی شیوهی رازی
گنبد قابوس
گنبد قابوس، یکی از خوشتناسبترین ساختمانهای جهان در سدهی چهارم است که در گرگان واقع شده است. این ساختمان یک میل راهنما است که هم نمادی از شهر بوده و هم گور قابوس، سازندهی آن.
ارتفاع ساختمان حدود ۵۵.۵ متر است که روی تپهای دستساز، به بلندی ۱۵ متر جای گرفته است.
آجرهای بهکاررفته در گنبد قابوس پیشبر هستند و بهگونهای استوار روی آن باقیماندهاند. هیچ تزیینات آجری دیگری در نما دیده نمیشود.
دیگر آثار مهم این شیوه، موارد زیر را در برمیگیرند.
مقبرهی امیراسماعیل سامانی، 295 هجری
برجهای خرقان، 486 هجری، معمار استاد ابوالمعالی زنجانی
رباط شرف، 508 هجری
شیوه آذری
سرزمین آذربایجان در معماری ایران حرف اول را میزند؛ چراکه سه شیوهی پارسی، آذری و اصفهانی از آنجا سرچشمه گرفته است و به سراسر ایرانزمین رسیده است.
– معماری
ساختمانسازی در این شیوه شتاب گرفت. معماران این شیوه به پیمون روی آوردند تا ساختمانهایی اصولی بسازند.
یکی دیگر از شیوههای طراحی معماری این شیوه، بهرهگیری هرچه بیشتر از هندسه بود. گوناگونی و تنوع طرحها در این شیوه بسیار زیاد است. همچنین در این شیوه ساختمانهایی با ابعاد بزرگ ساخته شد که در شیوههای پیشین همانند آنها را نمیتوان یافت، همچون گنبد سلطانیه و مسجد علیشاه در تبریز.
– نیارش (مسائل فنی)
تحولاتی در مسائل فنی ساختمان را در شیوهی آذری شاهد هستیم. از چفدهای کلیل آذری در این شیوه استفاده کردند و این چفد در همهجای ایران به این نام شهرت یافت.
– آثار مشهور شیوه آذری
تختسلیمان
ساختمانهای تختسلیمان از شیوهی پارتی بجا مانده بود. پیش از اسلام، این بنا شکوه و عظمتی وصفناپذیر داشته است. تالار خسرو را که با سنگ لاشه ساخته شده بود، در این دوره کاشیکاری کردند.
گنبد سلطانیه
باشکوهترین ساختمان بهجایمانده از شیوهی آذری و شاید کل معماری ایران، گنبد سلطانیه است. این گنبد در سال ۷۰۳ تا ۷۱۰ هجری قمری ساخته شده است که در کنار آن آرامگاه سلطان محمد خدابنده قرار دارد. گنبد دوپوستهی پیوستهی آن نزدیک به ۲۵/۵ متر دهانه دارد و روی دندههای باربر بنا شده است. نوع گنبد از انواع گنبد سبویی است. در ساخت گنبد کلیسای سانتا ماریا دل فیوره، در شهر فلورانس ایتالیا، از گنبد سلطانیه اقتباس الهام گرفته شده است.
نمای درونی گنبدخانه، کاشیکاری و آجر، سفال پیشبر، کاشی مهری و سفال مهری آمودشده است.
مسجد گوهرشاد
این بنا در دورهی دوم شیوهی آذری ساخته شد، یعنی در زمان تیموریان. این بنا در سالهای ۸۰۸ تا ۸۲۱ هجری قمری ساخته شده است. معمار آن، معمار مشهور ایرانی استاد قوامالدین شیرازی است.
مسجد دارای میانسرای چهارایوانی است. بخش بزرگی از مسجد در چند دههی اخیر، بهکلی بازسازی شده و دوباره از بتن ساخته شده است.
نمای این مسجد همچون دیگر ساختمانهای شیوهی آذری، با گرهسازی انجام شده است.
در شیوهی رازی، آجرکاری نما با سفتکاری انجام میشد و بدین ترتیب، ساختمان پایدارتر و نمای آن ماندگارتر میشد. اما در شیوهی آذری، ساخت ساختمان با خشت، آجر یا سنگ لاشه به پایان میرسید و بدون نما سفتکاری میشد. سپس آمود و نماسازی به آن افزوده میشد.
دیگر آثار شیوهی آذری، اماکن زیر هستند.
الف. مسجد جامع یزد، 725 هجری
ب. مدرسه غیاثیه خرگرد، 848- 842 هجی قمری، معمار استاد قوامالدین شیرازی
ج. مسجد کبود تبریز، 867 هجری
شیوه اصفهانی
شیوهی اصفهانی آخرین شیوهی معماری ایران است. همانطور که گفتیم، معماری بومی آذربایجان دارای سه شیوه بود که یکی از آنها، شیوهی اصفهانی بود. پس خاستگاه این شیوه شهر اصفهان نبوده، اما در آنجا رشد کرده و ساختمانهای زیادی در اصفهان به این شیوه ساخته شدهاند.
شیوهی اصفهانی دربرگیرندهی شیوههایی است که غربیها آن را صفوی، افشاری، قاجاری و زند – قاجار نامیدهاند.
شهر اصفهان
این شهر تاریخی غنی از زمان هخامنشیان دارد. شاهان سلسلهی هخامنشی در این شهر زندگی میکردند. پس از آن نیز، چه در پیش از اسلام چه پس از آن شهری پررونق بود.
صفویان اصفهان را بسیار آباد کردند تا جایی که شاردن، جهانگرد فرانسوی آن را با لندن برابر میداند. شهری با یک میلیون و ۲۰۰ هزار نفر جمعیت و حدود ۴۰۰ هزار ساختمان. از زمان صفویان اندامهای شهری مانند چهارباغ، بازار قیصریان و میدان نقشجهان برجایمانده است.
معماری
ویژگیهای معماری این شیوه چنین بررسی میشود.
- ساده شدن طرحها در بیشتر ساختمانها.
- هندسهی ساده، شکلها و خطوط شکسته.
- پیمونبندی و بهرهگیری از اندازههای یکسان.
نیارش
در شیوهی اصفهانی از شتاب ساخت در شیوهی آذری کاسته شد و روش مرسوم در معماری ایران مدنظر معماران قرار گرفت؛ آنها در طرحهای خود، نشست کلی ساختمان را در نظر میگرفتند و به اثرات آن بر نماسازی توجه ویژهای داشتند.
در این شیوه همهگونه طاقها و گنبدها به کار برده شد. گنبدهای گسستهی میانتهی در بیشتر ساختمانهای این شیوه به زیبایی دیده میشوند؛ مانند گنبد مسجد امام اصفهان، گنبد مدرسه چهارباغ، گنبد مدرسه آقابزرگ کاشان و دیگر جاها.
در شیوهی اصفهانی، برخی از مصالح را تغییر میدادند و سپس به کار میبردند که این روش، کیفیت ساختمان را پایین میآورد و به فن ساختمان آسیب میزد. معماران گذشته هر مصالحی را به شکل اولیهی خود به کار میبردند؛ مثلاً در مسجد بنام در مراغه چوبهای سقف گرده هستند یا در گنبد قابوس، آجر را بدون تراشیدن به کار بردند.
افزون بر اینها، شیوهی اصفهانی دارای کاستیهای دیگری هم هست که در شیوههای گذشته خبری از آنها نبوده است؛ از جمله پوششهای آویخته و دروغین، جسارت بیش از اندازه در پوشش گنبدها، ستونهای باربر بر روی طاقهای زیرین آزادی بیحساب در استقرار دیوارها. بیشتر این موارد در اثر شتاب در ساختمانسازی ایجاد میشدند.
– تزیینات
در شیوهی اصفهانی از همهی آمودهای شیوههای پیشین بهرهگیری شد. کاشی خشتی هفترنگ کاربرد زیادی در تزیینات داشت. مثلاً در سردر مسجد امام اصفهان، شاهد کاشیتراش هستیم که شاهکار کاشیکاری است، ولی در فضای داخلی چون روند ساخت طول کشیده بود، کاشی هفترنگ کار شده است. معماران افزون بر کاشیتراش از آجر و چوب هم به شکل خمیده استفاده میکردند.
– آثار برجستهی شیوهی اصفهانی
نقشجهان اصفهان
ارسن شهری، مجموعهای از ساختمانها است که نیازهای شهری را برآورده میکند. یکی از این ارسنها، میدان نقشجهان اصفهان است. سالن تعداد زیادی از گردشگران خارجی به اصفهان آمده و برای بازدید این میدان بزرگ، علاقهی زیادی از خود نشان میدهند. بسیاری آن را از بزرگترین میدانهای جهان میدانند. اندازهی آن حدوداً ۱۵۰×۵۰ است و تناسب حدود یک به سه دارد که باعث میشود میدان به شکل مستطیل و بزرگتر دیده شود.
این میدان دارای سه محور بوده است؛ محور شمالی – جنوبی آن مسجد امام و قیصریه قرار دارند. زمانی در بالای قیصریه (ایوان)، تماشاخانهای بوده است که به دلیل ویرانی، جلوی آن را بازار میسازند. در محور شرقی – غربی میدان، مسجد شیخ لطفالله و عالیقاپو جای دارند. در محور سوم که شرقی – غربی و در راستای خیابان چهلستون است، ساختمانهایی بوده که ویران شدهاند.
مسجد شیخ لطفالله
معمار بزرگ، استاد محمدرضا اصفهانی در بین سالهای ۱۰۱۲ تا ۱۰۲۸ هجری، این مسجد را برای شیخ لطفالله، یکی از دانشمندان زمان شاهعباس، ساخت. این مکان یکی از مشهورترین اماکن تاریخی شهر اصفهان است
زیرزمین آن اتاقهای چهار بخش و هشت بخش پوشیده شده و ارتفاع سقف آن کوتاه است. گنبد مسجد روی یک کاربندی ساده ساخته شده است.
از نگارههای اسلیمی با کاشیتراش یا همان معرق، در زیر گنبد استفاده شده است. کتیبهای بسیار زیبا نیز با خط علیرضا عباسی، خوشنویس معروف آن زمان، در زیر گنبد قرار دارد.
کاخ عالیقاپو
در اوایل سدهی یازدهم هجری تکمیل شد و جای اداره امور کشور بود. این ساختمان ۶ طبقه دارد و هر طبقه، از تزیینات ویژهی خود برخوردار است. نقاش مشهور آن زمان رضا عباسی، نگارههای روی درودیوار این کاخ کشیدهاند.
طبقهی سوم مخصوص شاهعباس بوده است. او تختی بزرگ برای نشستن در این طبقه داشته که برای ملاقات مردمی از آن استفاده میکرده است. طبقهی ششم نیز مخصوص پذیرایی رسمی پادشاه و جایگاه نوازندگان بوده است. بزرگترین تالار این کاخ را در این طبقه داریم.
تزیینات این کاخ با گچبریهایی در سقف شروع میشود و به استفاده از ستونهایی از جنس چوب چنار ختم میشود.
از دیگر آثار معماری این شیوه، میتوان به موارد زیر اشاره کرد.
مسجد حکیم، 1067 هجری، معمار استاد محمدعلی اصفهانی
چهلستون، 1077- 1052 هجری
هشت بهشت، 1080 هجری
مدرسه چهارباغ اصفهان، 1126- 1118 هجری
نتیجهگیری
معماری ایران در اعصار مختلف دستخوش تحولات گستردهای بوده است. این معماری غنی شامل شیوههای مختلفی است که در این مقاله به آنها اشاره کردیم؛ شیوههای پارسی، پارتی، خراسانی، رازی، آذری و اصفهانی. هرکدام از این شیوهها دارای ویژگیهای مخصوص به خود هستند که آن را از دیگری متمایز میکند. به لطف این شیوهها، در سراسر این کشور پهناور، ایرانزمین، شاهکارهای معماری باشکوهی یافت میشود که چشم جهانیان به آنها دوخته شده است. با حفظ این ارزشها و آثار ملی، نهتنها هویت کشورمان، بلکه هویت و اصالت خودمان را زنده نگه میداریم.
با خواندن این مقاله، کدام شیوه برای شما جذابتر بود؟ به نظر شما، معماری غنی ایرانی تا چه حد بر معماری جهان اثرگذار بوده است؟
سخن پایانی
ما در تیم اینجیر دیزاین سعی کردیم که در این مقاله و مقالهی معرفی سبک ایرانی قدمی در معرفی این سبک برداریم. با خواندن این مقالهها اگر سوالی داشتید، حتما از ما بپرسید.
خدمات طراحی داخلی و طراحی دکوراسیون در گروه طراحی اینجیر دیزاین